“Bizə bilgi verin!!!” İnformasiya sahibləri jurnalistlərin bu çağırışına hələ də ironiya ilə yanaşır (Vüsalə Əlibəyli, B DU www.xxeber.com

“Bizə bilgi verin!!!”

İnformasiya sahibləri jurnalistlərin bu çağırışına hələ də ironiya ilə yanaşır

Vüsalə Əlibəyli

Bakı Dövlət universitetinin jurnalistika fakültəsinin tələbəsi

www.xxeber.com    

… “O gün bir məktub aldım. Üzərindən gəldiyi ünvanı oxuyunca sevindim. 1 ay öncə göndərdiyim informasiya sorğusunun cavabı idi. Düşündüm ki, yarımçıq qalmış yazımı tamamlaya biləcəm. Cavabı da öz səyim nəticəsində məhkəmə yolu ilə aldım. O da natamam…”.

Yaşar Ağazadə “Müxalifət” qəzetinin jurnalistidir. Vaxtilə sorğu göndərib, cavab ala bilməyib. Sorğusunun gecikmə tarixçəsi isə belə başlayır: “2005-ci il dekabrın 23-də  Azərbaycan Hava Yolları Dövlət Konserninə (AZAL) məxsus təyyarə qəzaya uğradı. 23 sərnişin həlak oldu. Mən də “Müxalifət” qəzetinin əməkdaşı kimi “AZAL”a həlak olmuş sərnişinlərin ailələrinə konpensasiya verilməsi, həlak olmuşlar arasında olan 8 xarici vətəndaşlara konpensasiya düşürmü, düşürsə hansı qaydada ödəniləcəyi ilə bağlı suallarla konkret sorğu göndərdim. Lakin “AZAL” bu sorğuya cavab vermədi. Dəfələrlə zəng və ya müraciət etməyimə baxmayaraq, müraciərlərə baxan şöbənin müdiri Məhərrəm Səfərli açıq şəkildə bildirdi ki, müraciətə cavab verilməyəcək. Məcburiyyət qarşısında Nəsimi rayon məhkəməsinə üz tutdum”.

Məhkəmə yoxsa, cavab?

Əslində, sorğuya cavab qanunla təyin olunmış vaxtda verilmirsə, məhkəmə yolu ilə də almaq olar. Bu hal nə zaman baş verir? Sorğuların qanunla tənzimlənməsinə aid suallarımızı Media Yardım Layihəsinin hüquqşünası, ekspert Ələsgər Məmmədli cavablandırdı: “Sorğular iki cür olur: şifahi və yazılı. Daha ətraflı informaisya əldə etmək və istəyiniz təmin olunmayanda məhkəmədə hüquqlarınızı müdafiə etmək istəyirsinizsə yazılı sorğu göndərmək uyğundur. Yazılı sorğulara şifahi cavab qəbul olunmur. Əgər sorğunun dərhal cavablandırılması vacibdirsə və KİV tərəfində verilibsə, aktualdırsa əsaslandırılması tələb olunmadan dərhal, mümükün olmadıqda 24 saat ərzində javablandırılmalıdır. Istisna hallarda, insan hüquqları ilə bağlı məsələlərdə 48 saat ərzində cavablandırmaq olar. Qanunda göstərilir ki, sorğuya 7 iş günündən gec olmayaraq cavab verilməlidir. Təbii ki, istisna hallar var. Əgər sorğuda istənilən mövzu informasiya sahibində yoxdursa, o, həmin sorğunu 5 gündən gec olmayaraq aidiyyatı orqana göndərməlidir. O zaman sorğunun cavablandırılması müddəti yeni sahibə göndərildiyi andan hesablanmağa başlayır. İnformasiya sahibi sorğunu cavablandırılması geniş apaşdırma tələb edirsə, bu müddət daha 7 iş günü uzadılır. Bütünlükdə 14 iş günün sonunda əgər informasiya sahibi sorğuya cavab vermirsə, o zaman sorğuçu məhkəməyə müraciat etmək hüququnu əldə edir. Əgər sorğuya cavab verilmə müddəti uzadılmayıbsa, yaxud uzadılması barədə sorğu veriləndən sonrakı 5 gün ərzində sorğuçuya cavab verilməyibsə, 7 iş günü bitdikdən sonra məhkəməyə müraciət etmə hüququ yaranır”.

Yaxın keçmişdə mən Ədliyyə Nazirliyinə sorğu göndərdim. Bir neçə gün keçdikdən sonra, nazirliyin mətbuat xidmətinin rəhbəri mənə zəng vurub yazılı sorğuma şifahi cavab vermək istədiyini bildirdi.  Təbii ki, “yazılı sorğulara şifahi cavab qəbul olunmur” müddəasını əsas gətirib imtina etdim. Bu qanundan bixəbər olmanın bir misalı. Başqa bu məzmunlu hadisə ilə Yaşar da qarşılaşıb: “Informasiya sahibləri “Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında” qanunun 10-cu maddəsindən bəhanə kimi istifadə edirlər. Bu maddəyə görə, müraciətlərə 1 ay müddətində baxıla bilər. Onlara sübut etmək çox çətindir ki, “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanun başqa cür yazır”. Ələsgər müəllimin bildirdiyinə görə, daha sonra qəbul olunmuş qanunun hüquqi qüvvəsi, əvvəlki qanunla ziddiyyət təşkil edirsə, sonradan qəbul olunmuş qanunun müddəaları üstün hüquqa malikdir.

“Xala xətrin qalmasın” təmin olunan iddia

Yaşarın dediyi kimi, o, 1 ay gözləyib. Əllərində başqa bəhanə olmasın deyə: “Gözlədim ki, təki informasiya mənə verilsin. Lakin istəyim təmin olunmadı. Məhkəmə baş tutdu. Baş direktorun birinci müavini Sabir İlyasov sorğuma cavab verməməsini onunla əlaqələndirdi ki, guya Artur Rəsizadə onlara informasiya vermələrini qadağan edib. Təbii ki, bu inandırıcı versiya deyildi və onlar bunu sübut edə bilmədilər. Məhkəmə iddiamı təmin etdi. Onlar mənim 10 sualımdan 4-ə cavab yazdılar. 6-sı üçün isə sığorta şirkətinə müraciət etməyi məsləhət etdilər. Hərçənd ki, sığorta şirkəti də “AZAL”ın özünə məxsusdur. “İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanunun 23.1 maddəsinə görə, sorğu edilən informasiya informasiya sahibində yoxdursa, o, aidiyyəti informasiya sahibini müəyyənləşdirməli və informasiya sorgusunu ləngitmədən, lakin 5 iş günündən gec olmayaraq ona göndərməli, bu barədə sorğuçuya məlumat verilməlidir. Beləliklə, iddiam “xala xətrin qalmasın” deyə icra olundu.

Qanundan bixəbər məhkəmələr

“Mətbuat işçiləri daima ictimai – siyasi hadisələrlə bağlı məlumat almağa çalışırlar. Lakin informasiya sahibləri sorğuları cavablandırmaqda maraqlı deyil. Cavablandırldığı halda isə tələb olunan informasiya verilmir” – deyən Yaşar digər bir sorğunu maliyyə naziri Samir Şərifova göndərib: “Bu sorğu Maliyyə Nazirliyinin 2005-ci ildə BDU-da maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətini təftiş etməsi ilə bağlı idi. Sorğumda həmin təftişin nəticəsinə uyğun olaraq, yoxlama aktının surətini istəmişdim. Yoxlamanın aparılması və qanunsuzluqlar aşkar olunması haqqında ümumi bir cavab yazıldı. Aktın surətinin nəyə görə verilmədiyinin səbəbləri isə göstərilmədi. Ona görə yenə Nəsimi rayon məhkəməsində iddia qaldırdım. Bu dəfə iddiam təmin olunmadı. Qətnamədə göstərildi ki, “KİV haqqında” və “İnformasiya əldə olunması haqqında” qanunda sənədin surətinin verilməsi nəzərdə tutulmayıb. Faktiki olaraq qanunda deyilir ki, sənədin surəti verilə bilər. Hazırda bu iş Apellyasiya məhkəməsindədir”.

“Heç bir halda məhkəmələr qanunda nəzərdə tutulduğu kimi informasiya sahiblərini məsuliyyətə cəlb etmir”

Yaşar sorğuların cavablandırlmamasının jurnalistə ziyanlı tərəflərindən də söz açdı: “Vətəndaşlardan fərqli olaraq, biz jurnalistlər informasiyanı yaymaq üçün əldə etmək istəyirik. Bu hüquq bizə qanunvericilikdə verilib. Amma bizə informasiya verilmir, bununla da biz informasiyanı yaya bilmirik. Deməli, peşə fəaliyyətini obyektiv, maneəsiz və qanuni olaraq həyata keçirə bilmirik. Yuxarıda adıçəkilən işlərə görə yazılarım yarımçıq qaldı. Aylarla yazılar yığılıb qalıb. Tamamlaya bilmirəm. Bu, 1-cisi şəxsi zəmində peşə fəaliyyətimi həyata keçirməyə məne olur, 2-cisi redaksiyaya yazı verə bilmirəm və buna görə də qonarar ala bilmirəm. Bu da maddi ziyan. Lakin heç bir halda məhkəmələr informasiya sahiblərinə cəza tətbiq etmir”. Ələsgər müəllim qanunvericiliyə əsaslanaraq bu anlaşılmazlığı izah edərkən dedi ki, sorğu cavablandırılmayıbsa və ya cavab gejikdirilibsə, informasiya sahibi İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 186-ci məddəsinə görə (jurnalist sorğusuna cavab verilməməsi) məsuliyyət daşıyır».

Cavabı öz səyi nəticəsində alan jurnalistlərdən ikincisi…

Məhkəmələrin sorğunu cavabalandırmayan informasiya sahiblərini məsuliyyətə vaxtında cəlb etməməsi bu prosesin sonrakı fəaliyyətinə də təsir edir. Bu gün jurnalistin haqlı iddiası təmin olunmursa və günahkar tərəf cəzalandırılmırsa, sabah başqa bir jurnalistin sorğusuna da elə məsuliyyətsizliklə yanaşılacaq. “Ekspress” qəzetinin müxbiri Aytən Fərhadova da bu məsuliyyətsizlikdən əziyyət çəkənlərdəndir: “Bu yaxınlarda tikinti materialları ilə bağlı yazı yazırdım. 4 ay vaxt sərf etdim. Yazım üçün Satndartlaşdırma Metrologiya və Patent üzrə Agentiliyə sorğu ünvanladım. Javabı 1 aya aldım. Bu 1 ay müddətində hər gün mətbuat xidmətinin rəhbəri Yadigar Babayevə zəng etmişəm. Hər dəfə də müxtəlif səbəblər gətirib. Ya fundamental suallar olduğunu, ya da təmir işlərinin getdiyini bəhanə edib. Əslində mənim sorğuya daxil etdiyim sualların cavabı internet ünvanında yerləşdirilməli idi. Mən həmin qurumdan sayt haqqında soruşanda, onların internet ünvanı üzərində təmir işlərinin getdiyini öyrəndim. Gec cavablandırmanın həm yazımın gec çıxmasına, həm də yazımın nəticəsində baş vermiş hadisələrin yubadılmasına təsiri oldu. O yazıdan sonra mənim araşdırdığım tikinti marerialların keyfiyyəti şübhə altına alındı. Amma iş daha tez alına bilərdi”.

“İnformasiya sahibləri tərəfindən internet resusrslarında yerləşdirilməsi zəruridir”

“İnformasiya əldə olunması haqqında” qanuna görə 1 il müddətinə bütün dövlət orqanlarının internet saytları hazırlanmalı idi. Indi vəziyyət necədi? Bir neçə strukturların hələ də internet saytı yoxdur. Əgər qanun icra olunmayacaqdısa, onun qəbuluna ehtiyac da yox idi”. Ələsgər Məmmədli sorğularla bağlı onu da qeyd etdi ki, sorğu vasitəsi ilə açıqlanmış ictimai informasiyalar yox, açıqlanmayan lakin ictimai  mahiyyətli informasiyalar əldə olunmalıdır: “Çünki qanunun 29-cu maddəsində göstərilir ki, bəzi informasiya növləri var ki, onlar sorğuda istənilmədən də informasiya sahibləri tərəfindən də cəmiyyətə açıqlanmalıdır. Onların internet saytında, KİV vasitəsilə və ya başqa metodlarla. Bu baxəmdan əslində, sorğuların sayının azaldılması, informasiya alınması yükünü azaldılması baxımından ictimai əhəmiyyətli informasiyaların informasiya sahibləri tərəfindən internet resusrslarında yerləşdirilməsi zəruridir. Bu qanunda tələb kimi göstərilib. Vəzifə kimi qoyulub informasiya sahiblərinin üzərinə. Lakin elə məsələlər var ki, onların internetdə yerləşdirilməsi mümkün deyil”.

Azərbaycandan Türkiyə təjrübəsinə qısa nəzər

Məmmədlinin sözlərinə görə, Türkiyədə informasiya əldə olunması haqqında qanun 4 aprel, 2004-cü ildə qəbul edilib. Lakin qanunun qəbulundan 6 ay əvvəl və sonra onun həyata keçirilməsinə dair hazırlıq işləri gedib. Həmin qanunda nəzərdə tutulan proseslər – informasiyaların internet saytlarında yerləşdirilməsi, məlumatların verilməsi üçün müvafiq strukturların (Bilgi edilmə qurumlarının) yaradılması 6 ay ərzində hazırlanıb: «Hazırda Türkiyənin istənilən dövlət qrumunun internet səhifəsinə daxil olsaq, burada  qurumla bağlı lazımi informasiyalar yerləşdirilib. Bundan başqa saytda hüquqi və fiziki şəxslər üçün hər biri ayrı ayrılıqda əlavə məlumat alınması ilə bağlı sorğu göndərmə hissəsi də ayrılıb. Bu da insanlara daha asan yolla – elektron poçt vasitəsilə məlumat almağa şərait yaradır. Türkiyə Cümhuriyyətində elektron hökumət çoxdan qurulub. Hər bir vətəndaşın öz nömrəsi vardır ki, bu nömrə altında onun haqqında bütün məlumatlar dövlətin məlumat bazasında yerləşdirilib. 2-ci Azərbaycandan fərqli tərəf ondan ibarətdir ki, Türkiyədə Ombudsmanlıq yoxdur. Parlament tərəfindən seçilmiş 7 nəfərdən ibarət komissiya fəaliyyət göstərir. Komissiya məhdud informasiyanın qanuni şəkildə məxfi olub olmamasını, informasiya sorğularının nə səbəbdən gecikdirilməsini və ya cavablandırılmamasını araşdırır. Əgər informasiya qeyri – qanuni şəkildə ya verilməyib, ya gecikdirilib, ya da məhdudlaşdırılıbsa, komissiya özü məlumatı alıb sorğuçuya verir. Biz Azərbaycanda da komissiyanın yaradılması ilə bağlı təklifimizi irəli sürdük. Lakin qəbul olunmadı. Azərbaycanda qanunun qəbulundan 6 ay sonra İnformasiya İşləri Üzrə Müvəkkil təyin olunmalı idi. Iyun ayında qurulmalı olan bu qurum üçün hələ heç namizədlər də müəyyənləşdirilməyib”.

Ümidli gələcəyin məntiqsiz maneəsi…

Belə hesab etmək olar ki, bu problemin əsas yaradıjıları məhkəmələrdi. Məhşkəmələrdə üzləşdiyi qanunsuzluqları göz altına alan Yaşar növbəti məhkəmə instansiyalarında iddiasının təmin olunajağına ümid etmir: «Dövlət orqanı, vəzifəli şəxs öz əleyhinə olan informasiyanı açıqlamır. Bu məntiqli görünür. Məntiqsiz görünən isə məhkəmələrin onlara haqq qazandırmasıdır. Bundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanda məhkəmə sistemi ədalətli deyil və qanuni şəkildə fəaliyyət göstərmir. Problemin həllində diqqəti informasiya sahibi yox, məhkəmələr üzərində qurmaq lazımdır ki, heç olmaya gələcəkdə onlar ədalətə yaxın bir qərar qəbul etsinlər. Ona görə də şəxsi praktikama söykənib deyirəm ki, Apellasiya məhkəməsində də, kasasiya instansiyası və əlavə kasasiya instansiyası məhkəməsində də iddialar təmin olunmayacaq”…